«Ιστορικά είναι αποδεδειγμένο ότι κατά την τρίτη δεκαετία του 19ου αιώνα υπήρχαν στο Κιλκίς δάσκαλοι που δίδασκαν κατ’ οίκον και επί πληρωμή ελληνική γραφή και ανάγνωση. Σύμφωνα με τις ίδιες πηγές, η ελληνική μόρφωση άρχισε να γενικεύεται από το 1825 με τη λειτουργία σχολείου βελτιωμένου τύπου με την φροντίδα της κοινότητας, η οποία μεριμνούσε για την ανεύρεση και το διορισμό διδασκάλων. Οι δάσκαλοι του Κιλκίς είχαν πάντοτε κλασσική ελληνική μόρφωση, την οποία μεταλαμπάδευαν στην Πολυανή. Διασώζονται και τα ονόματα των ελληνοδιδασκάλων της δεκαετίας του 1840. Ο ελληνιστής Γρηγόριος και ο ελληνιστής Χατζημακάριος. Με αυτό το δεδομένο η κοινότητα πρώιμα ακόμη, το 1840, ανήγειρε νέο σχολικό οίκημα, το οποίο ανταποκρινόταν στις αυξημένες ανάγκες». Έτσι περιγράφει ο Γεώργιος Τουσίμης το ξεκίνημα των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων στην πόλη του Κιλκίς.

     Στα τέλη του 19ου αι. στο Κιλκίς υπήρχε βουλγάρικο δημοτικό σχολείο καθώς και Γαλλικό σχολείο και οικοτροφείο στην Καθολική Μονή Καλογραιών. Πληροφορίες για τον τρόπο που προσφερόταν η κλασική ισλαμική παιδεία στις  διάφορες βαθμίδες της στα παιδιά των Οθωμανών βρίσκουμε στη στατιστική των τουρκικών σχολείων του σαντζακίου Θεσσαλονίκης 1910-1911: Στην πόλη του Κιλκίς αυτή τη χρονιά λειτουργούσαν μια αστική σχολή με 3 τάξεις, 1 δάσκαλο και 14 μαθητές, ένα δημοτικό σχολείο με 3 τάξεις, 4 δασκάλους και 80 μαθητές και ένα Παρθεναγωγείο.

   Στη Γουμένισσα, σύμφωνα με τον Δ. Πλαταρίδη, λειτουργούσε από το 1873 αλληλοδιδακτικό σχολείο με 70 μαθητές και νηπιαγωγείο με 50 μαθήτριες. Λειτούργησε επίσης βουλγαρικό σχολείο με 95 μαθητές «εκτός των 15 κορασίων άτινα ενεγράφησαν εις το ημέτερον νηπιαγωγείον». Το 1882 ανεγέρθηκε μεγάλο σχολικό κτίριο για τη στέγαση των ήδη υπαρχόντων σχολείων αρρένων και θηλέων. Στην ανέγερση του διδακτηρίου πρωτοστάτησαν ο μητροπολίτης Έδεσσας Ιερόθεος, ο ευεργέτης Θάνος Ζελέγκος καθώς και ο Φιλεκπαιδευτικός Σύλλογος Έδεσσας.

   Μετά την απελευθέρωση, τα σχολεία στεγάστηκαν σε μη ειδικά κτίρια των τελευταίων χρόνων της τουρκοκρατίας, η ακαταλληλότητα των οποίων σε σχέση με τους στοιχειώδεις κανόνες σχολικής υγιεινής ήταν  καταφανής. Στο Κιλκίς με την έναρξη του σχολικού έτους 1913-14, το δημοτικό στεγάστηκε στα διασωθέντα τρία μονώροφα και στενόμακρα κτίρια του τουρκικού στρατού, το Ημιγυμνάσιο στο νάρθηκα και στο γυναικωνίτη της εκκλησίας του Αγίου Δημητρίου και το νηπιαγωγείο σε μια από τις δυο καπναποθήκες. Τα τρία αυτά σχολεία στελεχώθηκαν από το διδακτικό προσωπικό των εκπαιδευτηρίων της Στρώμνιτσας, που ακολούθησε τον ξεριζωμό των συμπατριωτών τους.

     Η συνέχεια επί της οθόνης…